Dieta dla niemowlaka to oczywiście najlepsze będzie Żywienie naturalne (karmienie piersią). Najlepszym pokarmem i najbardziej dostosowanym do potrzeb niemowlęcia jest pokarm matki (mleko kobiece), gdyż zawiera wszystkie zasadnicze składniki odżywcze, niezbędne do zachowania zdrowia, prawidłowego rozwoju i wzrostu dziecka.
Ponadto pokarm matki:

1) jest jałowy, to znaczy nie zawiera bakterii chorobotwórczych, ani innych drobnoustrojów saprofitycznych;
2) jest ogrzany do temperatury ciała;
3) jest zawsze świeży, czysty i przygotowany do spożycia;
4) zawiera bardzo łatwo strawne i najlepiej przyswajalne białko;
5) zawiera duże ilości enzymów ułatwiających trawienie tłuszczu oraz trawienie skrobi (enzymy te w mleku gotowanym ulegają zniszczeniu);
6) zawiera łatwo strawny tłuszcz (kuleczki tłuszczu w mleku kobiecym są mniejsze niż w mleku krowim);
7) zawiera potrzebną niemowlętom ilość witamin; niemowlęta żywione mlekiem kobiecym otrzymują pełną, zawartą w mleku ilość witamin w stanie niezmienionym;
8) zawiera znacznie więcej witaminy C, niż pełne mleko krowie; witamina C bardzo szybko się utlenia i po wszystkich manipulacjach (przelewanie mleka, cedzenie, gotowanie, przechowanie itp.) w mleku krowim prawie nie występuje;
9) zawiera bardziej wyrównaną ilość witaminy A, podczas gdy w mleku krowim zawartość witaminy A waha się zależnie od pory roku.

Już sam fakt, że podawanie niemowlęciu pokarmu matki określamy jako żywienie naturalne, wskazuje, jak wielkie znaczenie przypisujemy temu sposobowi żywienia niemowląt. Obecnie coraz więcej matek uważa za swój obowiązek karmienie dziecka piersią przynajmniej w ciągu pierwszych miesięcy, kiedy ustrój dziecka jest najbardziej wrażliwy na wszelkiego rodzaju zakażenia. Stwierdzono przy tym, że niemożność karmienia u kobiet zdarza się bardzo rzadko (1 do 5%).

Tylko nieliczne stany chorobowe matki stanowią rzeczywiste przeciwwskazanie do karmienia. Należą do nich: niewyrównane wady serca, ciężkie schorzenia nerek, ciężkie schorzenia ogólne wyniszczające ustrój matki, np. cukrzyca, niedokrwistość złośliwa i czynna postępująca gruźlica.

Mieszane, żywienie niemowląt. W przypadkach niewystarczającej ilości pokarmu matki lub i powodu innych przyczyn uniemożliwiających matce całkowite karmienie piersią, możemy odżywiać niemowlę częściowo piersią, częściowo sztucznie. Takie mieszane odżywianie jest w każdym razie korzystniejsze, aniżeli wyłączne karmienie sztuczne. Podajemy wtedy niemowlęciu kilka posiłków z piersi, u w innych porach dnia podajemy dziecku mieszankę mleczną przygotowaną zgodnie ze wskazaniami lekarza.

Jeżeli istnieje możliwość ważenia dziecka w domu przed i po karmieniu przynajmniej raz na kilka dni, to możemy ustalić, ile brakuje pokarmu matki do porcji należnej niemowlęciu i każdorazowo uzupełniać ją mieszanką. Ten sposób uzupełniania pokarmu matki jest najkorzystniejszy, ale nie zawsze możliwy do Stosowania, gdyż bardzo absorbujący matkę.

Gdy ilość pokarmu matki wyraźnie maleje, musimy pamiętać, że nawet jeden posiłek dziennie ma dla zdrowia niemowlęcia bardzo duże znaczenie. Nie należy odstawiać niemowlęcia od piersi w lecie, gdyż jest to pora roku. w której niemowlęta najczęściej zapadają na choroby przewodu pokarmowego i wszelkiego rodzaju zatrucia pokarmowe. U niemowląt karmionych mlekiem matki istnieje w przewodzie pokarmowym specyficzna flora bakteryjna, która hamuje w jelitach rozwój bakterii gnilnych oraz tych bakterii, które mogą wywołać biegunkę.

Sztuczne żywienie niemowląt. W razie niemożności stosowania żywienia naturalnego lub mieszanego, zmuszeni jesteśmy zastosować żywienie sztuczne, polegające na tym, że zamiast posiłków z piersi matki podaje się niemowlęciu pokarm płynny, przygotowany z mleka krowiego, czyli tzw. mieszankę mleczną. Wyniki tego sposobu żywienia są na ogół gorsze od wyłącznego lub częściowego karmienia piersią. Potwierdza to większa ilość zachorowań i większa śmiertelność dzieci karmionych sztucznie, co świadczy, że niemowlęta karmione mlekiem matki są bardziej odporne na wszelkiego rodzaju infekcje.

Pomimo bardzo dużych postępów w technice żywienia sztucznego nie znamy jeszcze takiej mieszanki odżywczej, która w zupełności mogłaby zastąpić pokarm kobiecy. Wprawdzie opanowawszy dobrze technikę żywienia sztucznego możemy zmniejszyć działanie czynników ujemnych, nie będziemy jednak w stanie’ zabezpieczyć niemowlęciu mleka o takiej czystości mikrobiologicznej i składzie, jakie posiada mleko kobiece. Dzieje się tak dlatego, że skład mleka kobiecego i krowiego różni się nie tylko pod względem ilościowym, ale również jakościowym. Odnosi się to przede wszystkim do ciał białkowych. Rozcieńczenie mleka krowiego w ten sposób, żeby procent białka był taki sam jak w mleku kobiecym, jeszcze nie upodobni tych dwóch pokarmów, gdyż zarówno rodzaj białka w mleku kobiecym, jak i skład aminokwasów jest różny i przez rozcieńczenie mleka nie uzyskujemy podobieństwa, tylko pogłębiamy różnicę. Białko zarówno mleka kobiecego, jak krowiego jest swoiste dla danego gatunku i nie da się całkowicie zastąpić.

Dalsza zasadnicza różnica polega na tym. że niemowlę z piersi matki wysysa pokarm zawsze świeży, niezmieniony, w stanie żywym, bez zanieczyszczeń, podczas gdy mleko krowie przechodzi długą wędrówkę od czasu udoju do czasu podania go niemowlęciu, wskutek czego bywa często zanieczyszczone i zakażone bakteriami. Taka dieta niemowlaka jest najzdrowsza.

Jeśli chodzi o bakterie chorobotwórcze, to w mleku mogą występować bakterie gruźlicy, czerwonki i tyfusu. Ponadto zawsze występują w mleku bakterie z grupy Coli, które przy dużych zakażeniach mogą być powodem biegunek u niemowląt. Zmusza to nas do gotowania mleka. a tym samym do zmiany jego jakości, gdyż w czasie gotowania mleka niszczymy enzymy i w dużym stopniu witaminy, a zwłaszcza A. B2 i C. Już na podstawie naszych krótkich rozważań widzimy, że nie jesteśmy w stanie przy sztucznym żywieniu niemowlęcia całkowicie zastąpić pokarmu matki, ale musimy dołożyć wszelkich starań, aby pokarm sztuczny był jak najbardziej dostosowany do potrzeb i rozwoju dziecka Niezależnie jednak od tego każda matka powinna jak najwcześniej zapisać swoje dziecko do poradni ,,D”. aby miało zapewnioną profilaktyczną opiekę lekarską.

Najważniejszym warunkiem przy sztucznym karmieniu niemowlęcia jest pełne mleko krowie doskonałej jakości i wolne od zanieczyszczeń bakteryjnych. Jeśli nie możemy zapewnić mleka płynnego tak wysokiej jakości, stosujemy mleko w proszku pierwszego gatunku. Mleko w proszku, poza innymi zaletami, ma tę wyższość nad mlekiem płynnym, że uniezależnia niemowlę od dostaw mleka płynnego i matka w każdej chwili może przygotować niemowlęciu świeże pożywienie. Jest to bardzo ważne, zwłaszcza w czasie upałów, gdyż mleko płynne psuje się wtedy bardzo łatwo Najodpowiedniejszą temperaturą do przechowywania mleka jest + 4°C, gdyż tylko w tej temperaturze możemy zahamować na kilkanaście godzin rozwój drobnoustrojów. Ponieważ w warunkach domowych przy braku lodówek i chłodni uzyskanie takiej temperatury jest często niemożliwe, należy mleko i mieszanki przeznaczone dla niemowląt chłodzić w wodzie bieżącej, tak aby uzyskać temperaturę około 10°C (założyć na kran dostosowany średnicą wąż gumowy, włożyć do garnka kamiennego, w którym w zakapslowanych buteleczkach przechowywane jest mleko lub mieszanki dla niemowląt i tak uregulować prąd wody, aby woda bardzo powoli napływała do garnka i przelewając się przez wierzch bardzo powoli odpływała). Chłodzenie mieszanek czy mleka w taki sposób jest w lecie niezbędne, zwłaszcza w tych przypadkach, gdy przechowujemy je przez noc na ranne karmienie. Wodę spływającą z garnka do miski czy wanienki należy wykorzystać do celów gospodarskich (prania, mycia itp.).

Lepiej jest jednak, gdy matka stosuje przy sztucznym żywieniu niemowlęcia mleko w proszku i przygotowuje dziecku na każdy posiłek świeżą mieszankę (lub najwyżej na 2 posiłki), unikając tym samym komplikacji długiego przechowywania mieszanek i możliwości zaburzeń w trawieniu u niemowląt na skutek zatrucia. Poza mlekiem, wszystkie inne produkty, które stosujemy w żywieniu niemowląt, muszą być bezwzględnie świeże i najwyższej jakości oraz odpowiednio przechowywane, gdyż przewód pokarmowy niemowlęcia jest niezwykle wrażliwy i produkty, które z powodzeniem mogą być wykorzystane przez osoby dorosłe lub nawet dzieci starsze, u niemowląt mogą być przyczyną zaburzeń w trawieniu. Dotyczy to zarówno owoców i warzyw, jak i produktów mącznych. takich jak mąka, kasze, a także masło, jaja, mięso, cukier itp.

Zachowanie bezwzględnej czystości obowiązuje nie tylko przy przyrządzaniu mieszanek i obchodzeniu się z mlekiem, ale także przy przyrządzaniu potraw dodatkowych, przeznaczonych dla niemowląt, do których należą: zupa jarzynowa i papki z warzyw, soki owocowe, kaszka manna na mleku, mięso przetarte, papka z twarogu itp. Dokarmianie niemowląt. Bez względu na to, czy niemowlę karmione jest mlekiem matki, czy żywione sztucznie, czy też otrzymuje pożywienie mieszane, mniej więcej w tym samym czasie wprowadzamy dokarmianie niemowlęcia przez wprowadzenie potraw dodatkowo przygotowywanych, które zastępują dziecku posiłek z piersi matki lub mieszankę mleczną. W miarę rozwoju i wzrostu dziecka stopniowo rozszerzamy dokarmianie, a redukujemy kolejno posiłki z piersi matki lub mieszanki mleczne postępując tak do końca pierwszego roku życia.

Dokarmianie konieczne jest dlatego, że zarówno mleko kobiece, jak i krowie tylko do pewnego okresu życia dziecka zaspokaja wszystkie potrzeby rosnącego ustroju. Dokarmianie niemowlęcia rozpoczynamy w czwartym miesiącu życia, natomiast uzupełnianie diety niemowlęcia przez podawanie soków i niektórych witamin, według najnowszych wskazań naukowych, stosujemy już przy końcu pierwszego miesiąca życia lub na początku drugiego, bez względu na sposób odżywiania (naturalne, mieszane czy sztuczne). Podawanie niemowlęciu płynów rozpoczynamy w kilka godzin po urodzeniu.

Jeśli chodzi o niedobór witamin, to należy wymienić w pierwszym rzędzie witaminy C i D, których zawartość w mleku, a tym samym w posiłkach niemowlęcia, jest minimalna. Dieta niemowlaka ma niedobór witaminy A głównie w pierwszych miesiącach życia, a ponadto pogłębia się zawsze w okresie zimy, gdy krowy żywią się. suchą paszą i nie wychodzą na pastwisko, co wpływa na zmniejszenie zawartości tej witaminy w mleku. W diecie niemowlęcia występuje także niedobór witamin grupy B, zwłaszcza witaminy B1. Konieczne jest również wzbogacenie diety niemowlęcia w żelazo, którego zawartość w pożywieniu już w pierwszych miesiącach życia jest za mała w porównaniu z zapotrzebowaniem fizjologicznym. Dzieje się tak dlatego, że zarówno mleko kobiece, jak i krowie zawiera bardzo mało żelaza.

Podawanie soków i witamin niemowlęciu rozpoczynamy stopniowo, np. witaminą C wprowadzamy w 3 tygodniu życia, przeciwkrzywiczą witaminę D (D3) w 3-4 tygodniu, a następnie wprowadzamy produkty zawierające witaminy A i B1. Witamina D występuje w produktach spożywczych (z wyjątkiem śledzi) w ilościach minimalnych, a w naszych warunkach klimatycznych nie możemy dostarczyć jej dziecku przez bezpośrednie działanie promieni słonecznych ultrafioletowych na skórę, gdyż dni słonecznych jest w ciągu roku bardzo niewiele i dziecko korzysta ze spaceru w sposób ograniczony. Dlatego też dla warunków polskich, w opracowanym przez Instytut Matki i Dziecka schemacie odżywiania niemowląt, przyjęto jako dzienną dawkę 1 500 j. mn. witaminy D3, przy czym najlepiej stosować ją w roztworze wodnym.

Niedobór witaminy A występuje głównie do 4-5 miesiąca życia dziecka (a więc do czasu wprowadzenia do diety niemowlęcia zupy jarzynowej i żółtka), w tym czasie więc podajemy dziennie 3 000 j. mn. tej witaminy. Głównym źródłem witaminy A jest sok z marchwi i pomidorów oraz papki z niektórych jarzyn, np. z marchwi, szpinaku, dyni, brukselki itp. Niemowlętom starszym podajemy witaminę A dodatkowo w stanach wyjątkowych, np. w okresie rekonwalescencji, w czasie zimy, a także podczas niektórych chorób. Witaminy najlepiej podawać niemowlęciu bezpośrednio przed jedzeniem lub zaraz po nakarmieniu, z tym że przy jednym posiłku podajemy witaminy C i B1, a przy innym – witaminy D3 i A. Przy pierwszym rannym posiłku i ostatnim wieczornym lepiej witamin nie podawać, gdyż dziecko jest wtedy śpiące.

Przy końcu pierwszego miesiąca lub na początku drugiego wprowadzamy soki z owoców i warzyw, przy czym rozpoczynamy ich podawanie od 1-2 łyżeczek dziennie i dochodzimy stopniowo do coraz większych ilości. Pod koniec pierwszego roku niemowlę może otrzymywać dziennie 150- 200 g owoców pod różną postacią. Dzienną porcję soku czy owoców najlepiej jest dzielić na dwie porcje i podawać je przed posiłkiem lub zaraz po posiłku jednocześnie z witaminą C rozpuszczoną w przegotowanej wodzie. Celem podawania soków jest wzbogacenie pożywienia niemowlęcia w składniki mineralne (żelazo, potas, wapń) oraz w niektóre witaminy, jak np. w witaminy C i A. Soki należy przyrządzać przede wszystkim z owoców i warzyw będących bogatym źródłem witaminy C. a więc z porzeczek (czarnych, czerwonych i białych), truskawek, malin, jeżyn, pomidorów, cytryn, dyni zabarwionej pomarańczowo, młodej kalarepy i brukwi.

Sok z marchwi i jabłek nie jest wprawdzie bogatym źródłem witaminy C, ale spełnia ważną rolę w żywieniu niemowląt, gdyż jest dostępny przez cały rok.

W 4 miesiącu niezależnie od wzbogacenia diety w witaminy i składniki mineralne rozpoczynamy dokarmianie niemowlęcia potrawami dodatkowo przygotowywanymi i podajemy je (zależnie od sposobu karmienia) zamiast pokarmu matki lub mieszanki mlecznej. Pierwszą potrawą, jaką wprowadzamy w 4 miesiącu zamiast jednego posiłku mlecznego, jest zupa jarzynowa przecierana z różnych warzyw (w początkowym okresie z przewagą marchwi i ziemniaków), którą podajemy na obiad. Porcja zupy musi być równa porcji pokarmu matki lub mieszanki mlecznej odpowiedniej dla danego okresu życia niemowlęcia.

W 5 miesiącu wprowadzamy drugi dodatkowy posiłek zamiast pokarmu matki lub mieszanki mlecznej, tj. kaszę mannę na pełnym mleku oraz żółtko. Żółtko jest produktem o bardzo wysokiej wartości odżywczej, dlatego doskonale nadaje się do uzupełniania diety niemowlęcia wzbogacając ją w żelazo, związki fosforowe (lecytynę), witaminę A, a poza tym w pełnowartościowe białko i wapń. W początkowym okresie podajemy niemowlęciu żółtko z zupą jarzynową, przy czym rozpoczynamy podawanie od 1 łyżeczki co drugi dzień i dochodzimy stopniowo w 7-8 miesiącu życia do 1 żółtka dziennie. Podajemy je zagotowane w potrawach po uprzednim rozprowadzeniu zupą, kaszką na mleku, kisielem itp., tak aby zostało ścięto w bardzo drobne, niewidoczne dla oka kłaczki. Nie należy zwiększać podanej ilości żółtka, gdyż niektóre dzieci łatwo się na nie uczulają. Kaszę na mleku możemy podawać w początkowym okresie, tj. w 5-tym miesiącu życia w postaci półpłynnej (na 100 g pełnego mleka 4 g kaszy i 5 g cukru), przy czym podajemy ją przez smoczek.

W 6-7 miesiącu niemowlę może otrzymywać kaszkę półgęstą do karmienia łyżeczką (na 100 g mleka 6-7 g kaszki i 5 g cukru). Kaszkę można mieszać przed podaniem z utartym osłodzonym jabłkiem lub z przetartymi owocami (truskawki, maliny, poziomki). Po spożyciu pół gęstej kaszki niemowlę może otrzymać do popicia troszkę herbatki łub kompotu. Lepiej jest poić niemowlę łyżeczką zamiast przez smoczek, a w 6-7 miesiącu można już uczyć je pić z filiżanki (filiżankę i łyżeczkę łatwiej jest utrzymać w czystości, aniżeli butelkę i smoczek). Niemowlętom starszym zamiast kaszki manny możemy podawać kaszkę krakowską, kukurydzaną, płatki owsiane, ryż ugotowany na miękko itp. Możemy także ugotować kaszkę na wodzie i podać z przetartym twarogiem i utartym jabłkiem z dodatkiem cukru.

W 5 miesiącu zaczynamy podawać zupę jarzynową na rosole, poprzedzając tym samym wprowadzenie mięsa

W 6.miesiącu wprowadzamy mięso i papki z jarzyn. Jeśli chodzi o gatunek mięsa, to może to być każde chude mięso, a więc: cielęcina, chuda wołowina, wieprzowina (schab, szynka), baranina, jak również mięso królicze, drób oraz ryby słodkowodne, najlepiej świeżo złowione. Z podrobów możemy podać niemowlęciu bardzo świeżą wątrobę, grasicę, serce, mózg i ozór. Mięso podajemy bardzo miękko ugotowane i rozdrobnione na miazgę (mielone, siekane, skrobane), a potem jeszcze raz zagotowane z zupą. rosołem lub papką z jarzyn.

Niemowlęta starsze mogą otrzymywać mięso w postaci gotowanego pulpetu, a przy końcu pierwszego roku nawet, w postaci mielonego smażonego kotlecika. Z wędlin podajemy chudą szynkę, polędwicę lub parówki gotowane. Mięso najlepiej gotować z jarzynami przeznaczonymi na zupę (wcześniej rozpocząć gotowanie mięsa aniżeli jarzyn) lub w rosole. Małe kawałki ryby lub małe rybki wystarczy gotować w wywarze z warzyw 10-15 minut, należy je jednak przed przetarciem dokładnie obrać z ości, a mięso po przetarciu zagotować

W 6 miesiącu wprowadzamy papką z jarzyn przetartych podawaną łyżeczką, czyli tzw „jarzynką” Ponieważ papkę z jarzyn otrzymuje niemowlę na obiad, obok zupy jarzynowej (w ramach ilości warzyw przewidzianych na zupę), zmniejszamy więc w tym posiłku ilość zupy na rzecz papki z jarzyn. Wprowadzenie papek z jarzyn zasadniczo nie wpływa na zwiększenie spożycia warzyw, zmieniona zostaje tylko ich postać i sposób przyrządzania. Do potraw z jarzyn niemowlę otrzymuje mięso lub żółtko. Papkę z jarzyn najlepiej zacząć podawać już w 6 miesiącu, gdyż młodsze niemowlę łatwiej jest przyzwyczaić do spożywania potraw gęstych 0 różnym smaku. Na papki najlepiej nadają się takie warzywa, jak marchew, szpinak, ziemniaki, kalafiory, kalarepa, dynia, buraki, brukselka, a dla niemowląt starszych również kapusta włoska. Niektóre papki możemy podawać z warzyw mieszanych, np. z marchwi i kalarepy. z brukselki i puree z ziemniaków itp.

W 6 miesiącu, jeżeli zachodzi potrzeba, możemy podawać zamiast jednego karmienia piersią sucharek lub herbatnik z mlekiem przez smoczek w takiej ilości jak kaszkę (na 100 g pełnego mleka bierzemy 5 g sucharka lub herbatnika i 5 g cukru).

W 7-8 miesiącu ilość sucharka należy zwiększyć do 7-8 g na 100 g mleka.

W 7 miesiącu zamiast jednego karmienia piersią wprowadzamy twaróg w postaci specjalnie przygotowanej papki. Twaróg dla niemowląt przygotowujemy z mleka zsiadłego, nieprzekiszonego, uprzednio przegotowanego, zakwaszonego specjalnymi tabletkami kwaszącymi. Twaróg przyrządzony z mleka nieprzegotowanego nie nadaje się dla niemowląt, gdyż jest silnie zakażony bakteriami z grupy Coli. Papki z twarogu przyrządzamy z dodatkiem mleka, cukru i ewentualnie herbatnika. Papkę z twarogu podajemy niemowlęciu jako odrębny posiłek zamiast 1 karmienia piersią lub zamiast mieszanki mlecznej. Z tego też względu wartość odżywcza porcji musi odpowiadać wartości danego posiłku. Ponieważ różnica między objętością porcji mlecznej a porcją papki z twarogu dochodzi do 50%. jako dopełnienie objętościowe (ilościowe) wprowadzamy herbatę z cukrem lub mleko.

W 7 miesiącu możemy wprowadzić również kompot z przecieranych owoców lub kisiel owocowy, albo też kisiel mleczny z dodatkiem żółtka ( W 7 albo 8 miesiącu kończymy już karmienie piersią).

W 8 miesiącu z 5 posiłków jeden, t j. podwieczorek, traktujemy jako posiłek mniejszy złożony głównie z gotowanych lub surowych owoców i małej ilości mleka (kisiel mleczny kisiel owocowy polany mlekiem itp.).

W 8 miesiącu życia niemowlęcia możemy podawać żółtko pod postacią drobniutkich lanych klusek. Od 7-8 miesiąca stosujemy w jednym dniu i mięso i żółtko, aby zapewnić niemowlęciu wszystkie niezbędne aminokwasy występujące w pełnowartościowym białku, a zwłaszcza występujące w białku mięsa i jaja, Niemowlęta uczulone na żółtko (jajo) muszą otrzymywać w zamian zwiększone porcje mięsa lub twarogu.

W 9 i 10 miesiącu zasadniczo nie wprowadzamy nowych potraw staramy się natomiast, by dziecko otrzymywało pożywienie jak najbardziej urozmaicone. Posiłki w tym okresie upodabniają się coraz bardziej do posiłków dziecka w drugim roku życia Wprowadzamy różne zupy (nie tylko z warzyw mieszanych), np. barszcz zabielany, zupą ogórkową z drobniutko utartym obranym ogórkiem zupę kalafiorową, zupę z kalarepy itp., różne kasze różne i coraz grubiej rozdrabniane owoce. np. roztarte truskawki Sok z pomidora lub z pomarańczy przekrajanych poprzecznie na połowę wybieramy wprost łyżeczką razem z miąższem. Jabłka podajemy obrane, i podzielone na części wprost do gryzienia. W okresie zimy owoce świeże zastępujemy częściowo kompotem, galaretką z suszonych owoców, musem jabłecznym i owocami mrożonymi (te ostatnie można wykorzystać na kompoty i kisiele). W tym czasie, wprowadzamy do śniadania chleb pytlowy lub bułkę z masłem oraz kawę zbożową lub kakao.

W 11 i 12 miesiącu żywienie niemowlęcia upodabnia się coraz bardziej do żywienia dziecka starszego. Warzywa przeznaczone na zupę lub na papki rozdrabniamy grubiej i już nie przecieramy przez sito. aby przyzwyczaić niemowlę do żucia i gryzienia. Zamiast mięsa możemy podać dziecku w zupie lub w papce jarzynowej chudą szynkę albo polędwicę drobniutko posiekaną. Możemy również podać niemowlęciu świeże parówki uprzednio zagotowane w wodzie, obrane ze skórki i roztarte. Mięso podajemy w postaci gotowanego pulpetu, a niekiedy w postaci smażonego na maśle lub oleju kotlecika (nie rumienić silnie tłuszczu). Wprowadzamy twaróg na słono z dodatkiem szczypiorku, a oprócz żółtka także całe jajo ugotowane na miękko lub przyrządzone na parze. Zaczynamy niemowlęciu dawać także mleko ukiszone (specjalnymi tabletkami kwaszącymi) lub pod postacią kefiru czy jogurtu oraz oprócz klusek lanych drobny krótki makaron lub zacierki rozdrobnione na tarce. Niemowlę coraz częściej może korzystać z posiłków przeznaczonych dla całej rodziny (zupy, jarzyny, ziemniaki, mięso gotowane itp.), tylko należy przystosować je do potrzeb niemowlęcia.